2020 yil rekord darajadagi eng issiq yil bo’ldi. Yevropa Ittifoqining Copernicus va Copernicus Atmosphere Monitoring Service (CAMS) ma’lumotlariga ko’ra, 2020 yil bilan birga 2016 yil meteorologik kuzatuvlar tarixidagi eng issiq bo’ldi. 2020 yilda Yer yuzasi yaqinidagi o’rtacha havo harorati o’rtacha 1850-1900 yillarga nisbatan 1,5 ° C ga hamda 1981 va 2010 yillarga nisbatan 0,6 ° S ga yuqori bo’lgan. Shunday qilib, 2020 yil ikkita global muammo - ekologiya va atrof-muhit bilan uzviy bog’liq bo’lgan COVID-19 pandemiyasi va iqlim o’zgarishi bilan ajralib turdi.
2019 yil atrof-muhit mavzusida katta shov-shuvga sabab bo’lgan Greta Тernbergning chiqishlari bilan esda qoldi. Ishonch bilan aytish mumkinki, boshqa narsalar qatori, uning harakatlari va bayonotlari tufayli ekologiya 2020 yilda asosiy global kun tartibiga aylandi. Forbes Life ma’lumotlariga ko’ra, 2020 yil global ekologik harakat uchun burilish davri bo’ldi: 4 milliondan ortiq odam Fridays for Future ish tashlashga chiqdi va Instagramda #zerowaste ("nol chiqindilar") xeshtegi bilan 4,5 millionga yaqin fotosuratlar paydo bo’ldi. The Guardian gazetasi endi "iqlim o’zgarishi" o’rniga "iqlim inqirozi" atamasidan foydalanilishini aytdi. Тobora ko’proq odamlar ekologik muammolarga qiziqib qolishdi va o’zlarini muhim kun tartibi - ekologiya, atrof-muhit barqarorligi epitsentrida topdilar. Iqlim o’zgarishi 2020 yilda eng dolzarb mavzuga aylandi.
Ekologik mavzudagi jahon trendlari
Oziq-ovqat xulq-atvorini o’zgartirish yoki sayyorani yo’qotish
Chaqiruv. Oziq-ovqat sanoati sayyoramizning ulkan boyliklarini isrof qilmoqda. Issiqxona gazlarining 20 foizi chorvachilikka to’g’ri keladi, bir kilogramm mol go’shti uchun 15000 litr virtual suv * sarflanadi, masalan, bir kilogramm bug’doy uchun esa 1000 litr kerak bo’ladi. Muz bilan band bo’lmagan yerlarning deyarli yarmini degradatsiyaga uchragan, pestitsidlar va kimyoviy o’g’itlar bilan ifloslangan yaylovlar va haydaladigan yerlar egallaydi. Shu bilan birga, odamlar oziq-ovqat mahsulotlarining taxminan yarmini tashlab yuboradilar. Covid-19 pandemiyasining lokdauni vaqtida oziq-ovqat mahsulotlarini yetkazib berishning avj olishi suvga tushadigan va dunyo okeanining faunasini o’ldiradigan plastmassaga bo’lgan talabni oshirdi.
Javob. Ushbu chaqiruvlarga javoban o’simliklarga asoslangan parhez (plant-based diet) modaga aylanib bormoqda. Mutaxassislar tomonidan bunday oziq-ovqat mahsulotlarining bozori allaqachon 12 milliard dollarga baholanmoqda.Veganlar soni o’sib bormoqda va kamroq tajovuzkor cheklovlar ommalashmoqda. Masalan, Pol Makkartni Meatless Monday loyihasini - ma’lum bir kun go’shtdan voz kechish harakatini boshladi. Ko’p odamlar fleksitariantlikni tanladilar *.
O’tgan yili AQShda sigir suti savdosi 1 milliard dollarga kamaydi, o’simlik suti bozori esa 21 milliard dollarga baholandi va bu o’sishda davom etadi.
Iste’molchilar sun’iy go’shtga o’tishni boshlaydilar. Zotan, amerikaliklarning 30% va yevropaliklarning qariyb 39% hayvonot mahsulotlariga nisbatan ekologik alternativani afzal ko’rishadi. 2017 yilda go’sht o’rnini bosuvchi bozor hajmi 4,1 milliard dollarga baholandi va 2026 yilga kelib bu ko’rsatkich ikki baravarga oshadi. Yangi avlod o’simlik yog’ini ishlab chiqaradigan Beyond Meat va Impossible Foods kompaniyalarining muvaffaqiyati raqobatbardosh poygani boshladi va unga Nestle, Tyson Foods, Kellog vai Kroger qo’shildi.
Dunyodagi barcha ekologik faollar tomonidan qo’llab-quvvatlanuvchi qazib olinadigan yoqilg’idan butunlay voz kechish bir martalik ishlatiladigan oziq-ovqat mahsulotlariga ta’sir qiladi. Bioekonomika va plastmassalarga alternativalar bo’yicha tadqiqotlar rivojlanadi. Qayta tiklanadigan manbalardan tayyorlangan materiallar va qayta ishlatiladigan konteynerli muqobil yechimlar ko’proq bo’ladi.
Iste’mol qilishga moda yoki “sekin moda” – tirik qolishning alternativasi
Chaqiruv. Moda industriyasi har yili 80 milliard kiyim-kechak ishlab chiqaradi - bu 2000 yil boshidagi ko’rsatkichdan to’rt baravar ko’p. Birgina Qo’shma Shtatlarda har yili qariyb 12 milliard buyum axlatxonaga tushadi. Bugungi kunda moda industriyasi eng past bardoshli sohalardan biri bo’lib qolmoqda - ijtimoiy tengsizlik, hayvonlarga nisbatan g’ayriinsoniy munosabat, paxtachilik paytida suvning ifloslanishi va sintetik mato ishlab chiqarish jarayonida yuzaga keladigan CO2 chiqindilari. Iqlim o’zgarishiga ta’sir qiladigan karbonat angidridning 10% moda industriyasi tomonidan ishlab chiqariladi (taqqoslash uchun, aviatashuvlar faqat 3% ni chiqaradi). O’simliklarni yetishtirish, qayta ishlash va bo’yash suvni eng ko’p ifloslantiradi va dunyodagi barcha pestitsidlarning 16% paxta yetishtirishga ketadi.
Javob. Ma’lumotlarning shaffofligi va “sekin moda” global tendensiyasi ishlab chiqaruvchilarni matolarni qanday ishlab chiqarishlarini oshkor qilishga majbur qilmoqda. Qazib olinadigan yoqilg’idan qutulish uchun ishlab chiqaruvchilar qayta ishlangan materiallardan xavfsiz matolarni ixtiro qilishlari kerak. Eng faol pozitsiyalarni Nike, Reebok, Adidas, Timberland brendlari egalladi, ular allaqachon kichikroq ekologik izga ega poyafzal ishlab chiqargan va ularni takomillashtirish ustida ishlamoqda. Nike kompaniyasi yangi ekologik toza kapsulani ishlab chiqardi.
Chaqiruv. Ishlab chiqaruvchilar ishlab chiqarishning suvni tejovchi tizimlarini ishlab chiqishga pul ajratmaydilar.
Javob. Qayta tiklanadigan o’rmonlarning sellyulozasidan foydalanadigan yanada innovatsion matolar (masalan, Lyocell/Тencel) paydo bo’ladi. Ushbu materiallar biologik parchalanadi va kam suv hamda kimyoviy moddalarni talab qiladi.
Vaziyatni tezda o’zgartirish oson bo’lmaydi: taniqli "Haqiqiy narx" hujjatli filmiga ko’ra, dunyodagi har oltinchi odam moda industriyasida qandaydir tarzda ishlaydi. Ammo texnologiya sayyoramizning farovonligi uchun rivojlanadi: virtual jihozlash xonalari keraksiz xaridlarni va transportdan chiqadigan chiqindilarni kamaytirishga yordam beradi va 3D vizualizatsiya ortiqcha ishlab chiqarish xarajatlarisiz dizaynlarni yaratishga imkon beradi.
Chaqiruv. Хom ashyoning 90 foizi buyum fabrikadan chiqmasdan oldin chiqindilarga aylanadi va ishlab chiqarilgan mahsulotlarning 80 foizi mavjudligining dastlabki olti oyi davomida chiqindixonalarga tushadi. Yaqinda biz ko’plab sanoatlarda nafaqat qadoqlash darajasida, balki butun ishlab chiqarish zanjirida tarmoqlar bo’yicha resurslarni sarf qilmasdan turib ko’proq yopiq yechimlar hosil qilishni ko’rib chiqamiz. Ishlab chiqaruvchilar yangi mahsulotni ishlab chiqarishga emas, balki sotib olingan mahsulotni saqlab qolishga mo’ljallangan resurslarni qayta ishlatishni mahsulot dizayniga kiritadilar.
Javob. Masalan, Patagonia brendi o’zining mashhur Don’t buy this jacket ("Bu kurtkani sotib olmang") reklama kampaniyasi bilan xaridorlarga kiyimlarining to’liq ekologik izlarini namoyish etadi va mahsulotni ta’mirlashdan foyda topadi, shu bilan yanada quyiroqdagi Pure waste va Tonle brendlari o’z kiyimlari uchun katta ishlab chiqarishlardan qolgan matolardan foydalanadilar. Shu bilan birga, Timberland o’zining eskirgan mahsulotlarini qayta ishlashga topshiradigan shinalar ishlab chiqaruvchisi bilan hamkorlik qilmoqda va natijada hosil bo’ladigan rezina kukuni etik uchun tagcharmga aylanadi. Daniyaning VIGGA nomli startapi bolalar kiyimlariga obuna sotadi: bir oylik katta bo’lmagan to’lov evaziga ota-onalar juda sifatli 20 ta to’plamdan iborat to’plamni oladilar va ular kichkina bo’lib qolganidan keyin, to’plam qaytarib beriladi va kimyoviy tozalashdan so’ng boshqa oilaga topshiriladi. Kiyim ijarasi servislari xaridor ketidan borishadi va borgan sari odatiyroq bo’lib borishadi, masalan, W mehmonxonalar tarmog’i bilan hamkorlik kelishuvini imzolagan Rent the Runway kabi.
Yashil Ekologik bo’lish trendi o’sishda davom etmoqda: 73% millineallar barqaror mahsulotlarga ko’proq pul to’lashga tayyor va ularga bo’lgan talab qancha yuqori bo’lsa, ishlab chiqaruvchilar bunga faolroq moslasha boshlaydilar. Ammo atrof-muhit standartlariga muvofiq ishlab chiqarishni tubdan o’zgartirish uchun vaqt talab etiladi. Shuning uchun biz ko’plab psevdo-yechimlarni ko’ramiz: qadoqdagi "eko", "yashil", "tabiiy" so’zlarining ma’nosiz zikridan tortib, bitta ekologik toza mahsulotni butunlay "beqaror" qatorga joriy qilishgacha.
Coca-Cola - Nestle va PepsiCo bilan bir qatorda dunyodagi eng katta plastik ifloslantiruvchi uchlikdan biri bo’lgani holda 2030 yilga kelib barcha plastmassalarni qayta ishlashga da’vo qilmoqda. Тo’g’ri, kompaniya bu yerda uning mahsulotlari haqida emas, balki ular tomonidan ishlab chiqarilgan hajmga teng hajmdagi har qanday plastmassa haqida gap ketayapti, ya’ni ular o’zlarining ishlab chiqarish hajmlarini kamaytirishni rejalashtirmaydilar. Bundan tashqari, kompaniya qayta ishlangan yoki muqobil xomashyodan butilkalar tayyorlashdan bosh tortmoqda. Nestle o’z reklamalarida yig’ilgan kakaolardan mas’uliyat bilan foydalanayotganini ta’kidlaydi, ekologik faollar esa G’arbiy Afrikada kakao yetishtirish o’rmonlarni vayron qiladi va suvlarni kimyoviy moddalar bilan ifloslantiradi deb ta’kidlamoqda. Dizel mojarosi paytida Volkswagen 4,3 milliard dollar to’lagan: avtomobillar EPA (AQSh atrof muhitni muhofaza qilish Agentligi) sinovlari paytida kamroq emissiya ko’rsatishi uchun dasturlashtirilgan edi, ammo avtomobillar yo’lga chiqishi bilanoq, bu ko’rsatkich 40 baravar oshdi.
Chaqiruv. Qazilma yoqilg’idan elektr energiyasini ishlab chiqarishga issiqxona gazlarining 25% to’g’ri keladi. 2015 yilda 195 mamlakat sayyoramizdagi o’rtacha haroratning sanoatgacha bo’lgan davrdagi ko’rsatkichlarga nisbatan 2 ° C dan yuqori bo’lishini oldini olishga qaratilgan Parij bitimini ma’qulladi. Avvalo, mamlakatlar isiqxona gazlari, xususan, asosiy manbai ko’mir, neft va gaz ishlab chiqarish bo’lgan karbonat angidrid chiqindilarining atmosferaga tashlanishini oldini olishlari kerak.
Javob. Qayta tiklanadigan energiya bugungi kunda qazilma yoqilg’ini siqib chiqara boshlaydi. "Тoza" energiya quyosh va shamol kabi bitmas-tuganmas tabiiy resurslardan olinadi. Uning narxi har yili pasayib bormoqda va Qo’shma Shtatlardagi energiyaning 11 foizini barqaror deb atash mumkin. Uy tomlaridagi quyosh panellaridan tortib suvdagi shamol elektr stansiyalarigacha turli xil texnologiyalar qo’llaniladi. Тexnik kompaniyalar qayta tiklanadigan energetikaga o’tmoqdalar, Facebook 2020 yilda CO2 chiqindilarini 75 foizga kamaytirishni rejalashtirmoqda.
Chaqiruv. Sement ishlab chiqarish —SO2 ni tashlab yuborishnng yana bitta muhim omilidir. Bill Geyts o’zining blogida yozishicha, 2060 yilga borib jahonda 2 trl kvadrat metr yangi binolar qad ko’taradi — buni xuddi 40 yil davomida har oyda bittadan Nyu-York qurish bilan taqqoslash mumkin.
Javob: Biz ularni betondan qurishga qodir emasmiz. Shuning uchun shaharlar iqlim o’zgarishiga qarshi kurashning flagmaniga aylanadi - ular qurilish, energiya samaradorligi va suvni tozalashda yangi texnologiyalarni joriy qiladilar. Ular bilan birgalikda ilg’or qonunchilik ham moslasha boshlaydi. Masalan, Armanistonda elektromobillar importi QQSdan ozod qilingan va Yerevan meriyasi elektromobillarning to’xtab turishi uchun haq olmaydi. Parijning yangi meri shaharni keskin ko’kalamzorlashtirishni mo’ljallagan. Kopengagen 2025 yilga kelib uglerod neytral jihatdan neytral bo’lmoqchi. Amsterdam 2030 yilgacha karbonat angidrid chiqindilarining 55 foizini qisqartirishni rejalashtirmoqda. Stokgolmda isitish uchun energiyaning 80% dan ortig’i shamol va quyoshdan olinadi va 2030 yilgacha butun Shvetsiya qayta tiklanadigan manbalarga to’liq o’tishi mumkin.