Vikipediyada ekologik jurnalistika - bu global va mintaqaviy ahamiyatga molik ekologik muammolarni keng yoritishni o’z ichiga olgan jurnalistika janri bo’lib, uning mavzuli sohasi - odamlar doimiy ravishda atrof-muhit bilan o’zaro muloqot qilishi bilan bog’liq bo’lgan dolzarb voqealar, tendensiyalar va muammolarga oid ma’lumotlarni to’plash, tahlil qilish va tarqatishdan iborat deb belgilaydi. Ushbu ta’rif ekologik jurnalistika nima ekanligi to’g’risida umumiy tushuncha beradi, biz bu to’g’risida oddiy odamdan so’rasak, u ham biz oladigan narsaga o’xshash juda umumiy fikr beradi. Keling, nima uchun atrof-muhit mavzusi va inson hamda tabiatning o’zaro aloqasi, boshqalardan farqli o’laroq, jurnalistikaning mustaqil sohasi sifatida ajralib turishini tushunishga harakat qilaylik, chunki masalan, ijtimoiy-siyosiy jurnalistika yoki alohida biznes jurnalistikasi sohalari yo’q-ku.

Agar turli olimlarning fikrlarini umumlashtirsak, quyidagicha xulosa qilish mumkimn: Ekologik jurnalistika – axborot taqdim etish, ta’lim berish, tarbiyalash va auditoriyani tashkil etish orqali insoniyatning xavfsiz faoliyat ko’rsatishi va barqaror rivojlanishi maqsadida atrof-muhit va uning insoniyat faoliyati o’zaro aloqasini yoritib beradigan, barcha OAV kanallari bo’ylab tezkor tarqaladigan va sotsial jihatdan ahamiyatli bo’lgan ekologik axborotdir. Zamonaviy ekologik jurnalistikaning o’ziga xos xarakterli jihati bo’lib uning OAV ning boshqa mavzuli sohalari bilan integrallashgani hisoblanadi, chunki bizning zamonda ekologik muammolar inson hayotining barcha jihatlarini qamrab oladi.

Ekologik jurnalistikaning predmeti - bu tabiiy muhitdan foydalanish va uni muhofaza qilish sohasidagi muammolar va ijobiy misollar, shuningdek, jamiyat va atrof-muhitning o’zaro ta’sir doirasi, ya’ni odamlarning jonli va jonsiz resurslaridan foydalanishi, uni qayta taqsimlashi yoki yo’q qilishi orqali atrof muhitni o’zgartiradigan tabiat elementlari bilan o’zaro ta’siridir.

Axborotli funksiyasi atrof-muhit holati va yuzaga kelishi mumkin bo’lgan xatarlar to’g’risida auditoriyaga ma’lumot yetkazishni o’z ichiga oladi.

Тa’lim funksiyasi tinglovchilarga ekologiya sohasidagi individual hodisalar o’rtasida mantiqiy zanjirlarni o’rnatishga yordam beradi, shuningdek umumiy ekologik savodxonlikni
shakllantiradi.

Тashkiliy funksiya tinglovchilarni har qanday ekologik muammolarni hal qilish sohasida aniq harakatlar qilishga safarbar qilish uchun mo’ljallangan.

Nazorat funksiyasi hokimiyat va korxonalar faoliyatiga yo’naltirilgan: avvalgi uchta funksiyani amalga oshirish orqali ommaviy axborot vositalari ekologik xavfsizlik sohasidagi faoliyatining qonuniyligini nazorat qiladi.

Тarbiyaviy funksiya tinglovchilarda axloqiy qadriyatlar va munosabat darajasida tabiatga hissiy va axloqiy qo’shilishni shakllantirishga qaratilgan.

Rekreatsiya funksiyasi, shuningdek, "odam-tabiat" munosabatlaridagi ijobiy munosabatlarni o’rnatadi va "oziqlantiradi", ammo ko’pincha ularni osonroq, "o’yin" shaklida qabul qiladi.

Analitik va tushuntirish funksiyalari ta’lim funksiyasining tavsifiga mos keladi, ammo aslida ular biroz boshqacha vazifalarni bajaradilar.

Analitik funksiya axborotni yig’ish va qayta ishlashga ilmiy yondashishni nazarda tutadi, tushuntirish funksiyasi esa ommalashtirish funksiyasiga yaqinroq: bu murakkab professional ma’lumotni ommaviy auditoriya ehtiyojlari va talablariga moslab soddalashtirishga qaratilgan.

Ekologik tajribani tarqatish funksiyasi ekologik hamjamiyat ichida aloqalarni shakllantirishga imkon beradi.

Ekologiyalashtirish funksiyasi ekologik xavfsizlik va barqaror rivojlanish g’oyalarini kundalik hayotda ham, ilmiy, ishlab chiqarish va siyosiy sohalarda ham joriy etishni nazarda tutadi. Aytish mumkinki, u safarbarlik va tarbiyaviy funksiyani sintez qiladi, ammo auditoriyada ekologik tafakkur qilishni rivojlantirishning yanada chuqurroq bosqichida. Ekologik jurnalistikaning funksiyalarini bayon qildik, keling, uning bajaradigan vazifalarini ko’rib chiqaylik.

Ekologik jurnalistika vazifalari mazmunli va formal vazifalarga ajratiladi. Mazmunli vazifalar yaxlit axborot siyosatini ishlab chiqishni nazarda tutadi, bu ekologiya sohasidagi zamonaviy ilmiy tadqiqotlarga asoslangan va jamiyatning atrof-muhit bilan ham global, ham mahalliy o’zaro ta’sirini aks ettiradi. Formal vazifalar ekologik jurnalistikaning axborot mahsulotini tarqatish kanali sifatida ajralmas media tizimini yaratishni o’z ichiga oladi.

Ekologik jurnalistikaning maqsadi – sotsiumning shunday ongli xulq-atvorini shakllantirishki, natijada sotsiumning mavjud bo’lish muhitiga ziyon yetkazmagan holda uning barcha ehtiyojlari qondirilsin

Eng ommabop ekologik mavzular va muammolarni shartli ravishda uchta darajaga ajratish mumkin: global, milliy, maishiy.

Global eko-muammolarga Yer aholisining va mos ravishda resurslarga bo’lgan ehtiyojning o’sib ketishi; inson tomonidan atrof muhitning vayron etilishi, ayrim hayvonlar turlarining yo’qolib ketishi, va bundan tashqari, tabiatni muhofaza qiluvchi tashkilotlarning ana shu muammolar bilan kurashidagi intilishlari va ekologik sof texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy qilish bo’yicha muvaffaqiyatli yechimlarga misollar kiradi.

Qo’shimcha materialni mana bu yerda o’qish mumkin: https://airnanny.ru/blog/globalnyie-ekologicheskie-problemyi-sovremennosti/

Milliy darajadagi ekologik muammolarga urbanizatsiyaning salbiy oqibatlari (suv,havoning ifloslanishi, “shovqinli” ifloslanish), shuningdek bitta yoki bir nechta mamlakat doirasida barqaror rivojlanish va ekologik xavfsizlikni ta’minlash bo’yicha chora-tadbirlarni yoritib borish kiradi.
Maishiy darajadagi ekologik muammolarga olimlar kundalik va ishlab chiqarish faoliyatida kimyo mahsulotlaridan foydalanishni va rekreatsion hududlarni axlatdan tozalash masalalarini kiritishadi.
OAV dagi eng ommabop mavzularga quyidagilar kiradi: shaharlardagi xususiy transport tufayli havoning ifloslanishi; axlat va uni qayta ishlash muammosi; shahar va “iste’molchilik” ekologiyasi masalalari: havo va suv sifati, shahar traffikini, shaharlardagi yashil hududlarni tartibga solish, korxonalar faoliyati xavfsizligini nazorat qilish; eko-faolchilar faoliyati, shu jumladan hududlarda; iqlimning o’zgarishi; ekologik sammitlar, qarorlar va kelishuvlar.

Ekologik axborot jamiyatning turli sohalariga aloqadordir: ta’limiy, madaniy, iqtisodiy, siyosiy va hokazo, masalan, individlar, sotsial guruhlar va hukumat institutlarining ekologik siyosatni amalga oshirishga qaratilgan faoliyati; ekoraqobatchilik kurashi; jamiyat faoliyati sohalarini ekologiyalashtirish; ekoxavfsizlikni ta’minlash bo’yicha ko’rilayotgan choralar; ekologik muammolar va ularni hal qilish yo’llari. Shuningdek ekologik mavzularga quyidagi jihatlarni kiritish mumkin: ekologiya va sog’liq; megapolis ekologiyasi (havo, suv sifati muammolari, maishiy chiqindilarni yo’q qilish, yashil ekinlarni yo’q qilish muammolari); ekologik ta’lim; ekologik huquq; yadro va kimyo sanoati ekologiyasi; barqaror rivojlanish ekologiyasi. OAV dagi eklogik materiallarning mavzulari ularning muammolaridan ko’ra ancha kengligi mantiqan to’g’ri. Ekologik OAV larning muammolari inson faoliyatining tabiatga ta’sirining salbiy oqibatlariga qarshi turishni ko’zda tutadigan asosiy ekologik muammo bilan mos tushadi. Shu vaqtning o’zida ekologik OAV mavzulari faqatgina muammoli emas, balki ta’limiy ham bo’lishi, shuningdek ekologik hamjaiyat hayotini yoritishi: antropogen ta’sir ko’rsatish zararini kamaytirish bo’yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish va aksiyalar o’tkazish.

Ekologik mavzularni yoritadigan OAV juda xilma xil bo’ladi degan xulosaga kelish mumkin. Inson faoliyati va attrof muhitning o’zaro ta’siri auditoriyaning ko’plab sohalarini qamrab oladi va buning oqibatida ekologik jurnalistika sohasi bir oz alg’ov-dalg’ov bo’lib ko’rinadi.

Mualliflar umumiy (ijtimoiy-siyosiy) va maxsus (mavzuli) medialarni ajratishadi. Farqi shundaki, birinchi turdagi ommaviy axborot vositalarida ekologiya jamiyat hayotining bir jabhasini yoritadigan ob’ekt sifatida qaraladi, vaholanki ikkinchi turdagi mediada, «yashil» OAV, bevosita ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish jihatlari va muammolari to’g’risida gapirishadi. Maxsus OAV o’z navbatida, quyidagi mezonlar bo’yicha bo’linishadi: tarqalish hududi (hududiy va hududlararo), axborotli to’yinganlik (muammoli va umumiy), axborotni taqdim etish turi (umumiy yo’l qo’yilganlar yoki muayyan mutaxassislarga mo’ljallangan), nashriyotchi turi (siyosiy partiyalar, hukumat, xalqaro tashkilotlar va jamg’armalar, ilmiy birlashmalar, xususiy shaxslar).

Ekologik jurnalistika ommaviy (ijtimoiy siyosiy) va maxsus (sifatli) jurnalistikaga bo’linadi. Ijtimoiy-siyosiy ekologik jurnalistika ommaviy o’quvchiga, hukumat organlariga va biznes sub’ektlariga mo’ljallangan. Undagi ekologik muammolar birlamchi hisoblanmaydi. Maxsus ekologik jurnalistika siyosiy, ishbilarmonldik va ilmiy jurnalistika alomatlariga ega, biroq bu holatlarning barchasi ekologik muammolar prizmasi orqali, ya’ni “tabiat-jamiyat” tizimining bir qismi sifatida tavsiflanadi. Jurnalistikaning bunday turini auditoriya bo’yicha farqlash mumkin: uni birinchidan, , hukumat va biznes sub’ektlari, ikkinchidan – kasbiy ekologik harakat sub’ektlari tashkil etadi (fan, eko-IIChB, soha mutaxassislari). Shunday qilib ikkinchi darajada maxsus eko-yo’naltirilgan OAV larning auditoriyalari bo’yicha faqqlanishi kuzatiladi. Natijada, sifatli eko-jurnalistikaning to’rtta yangi tur ostilari shakllanadi: ekologik-ishbilarmonlik jurnalistikasi (biznes sub’ektlariga yo’naltirilgan bo’lib moliyaviy-iqtisodiy munosabatlarni yoritadi); ekologik-siyosiy jurnalistika (hukumat sub’ektlariga yo’naltirilgan bo’lib tizimdagi siyosiy munosabatlarni yoritadi); ekologik-ilmiy jurnalistika (fan sub’ektlariga yo’naltirilgan bo’lib, ilmiy izlanishlar jarayonini yoritadi); «yashil jurnalistika» (ekologik tashkilotlarning faoliyati mahsuli hisoblanib, ekologiya va ekologik madaniyat masalalarini yoritadi, turli auditoriyaga,ham ommaviysiga, ham maxsusiga yo’naltirilgan).Bu juda muhimdir, chunki “nimani yozish” va “qanday yozish”ni tushunib yetish “kim uchun yozish” ni belgilash orqali yuzaga keladi.

Eng ko’p ishlatiladigan ekologik jurnalistika janrlariga quyidagilarni kiritish mumkin:

• «issiq» yangilik – ekologik hodisalar to’g’risida tezkor axborot;
• maqola-ma’lumot – u yoki bu hodisa yoki muammo bo’yicha ma’lumotli axborot;
• ekspert bilan;
• reportaj.

Nozik tomoni shundaki, haddan tashqari emotsional shaklda taqdim etilmasligi lozim, chunki bu holat o’quvchini qo’rqitib yuborishi mumkin. Boshqa tomondan, haddan tashqari “quruq”, emotsional bo’lmagan, “axborotli” yondashuv bu yerda to’g’ri kelmaydi, chunki bu holda o’quvchining qalbiga “kirib borilmaydi”. Ekolog-jurnalist shunday noziq murosani topishi kerakki, natijada jurnalistcha material yetarli darajada emotsional javobni yuzaga keltirchin, biroq shu vaqtning o’zida o’quvchini qo’rqitib yubormasin.

Har qanday boshqa jurnalistik materialda bo’lgani kabi, ekologik axborotni tekshirish, iishonchli manbalardan foydalanish, axborot sohasidagi joriy qonunchilikkka rioya qilish lozim. Shuningdek ekologiya sohasidagi u yoki bu dolzarb masala bo’yicha axborotning yetishmasligi auditoriyada ishonchsizlik tuyg’usini keltirib chiqaradi. Shuning uchun to’liq va asoslangan axborotni taqdim etish uni tarqatish uchun muhim shart hisoblanadi.

Glossariy

Alarmizm — dunyo aholisining tartibga solinmagan holda o‘sishi, resurslarning kamayishi, biologik xilma-xillikning yo‘qolishi, biosferaning ifloslanishi va shu kabilar tufayli global ekologik inqirozning muqarrarligi g’oyasi.

Rekreativ funksiya. Jurnalistika ushbu funksiyasining nomi recreatio so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, u inson tomonidan o‘z kuchini tiklashini anglatadi. Ya’ni, OAV insonga dam olish va ko‘ngil ochish uchun imkoniyat tug’diradi.

Missiya – birorta oliy, yuqori, muhim narsaga mo‘ljallangan bo‘lishlik, yashashdan maqsad.


Urbanizatsiya (lot. urbanus — shaharga oid) — jamiyat rivojlanishida shaharlarning rolini oshirish jarayoni, shahar madaniyati va "shahar munosabatlari", qishloq aholisi bilan taqqoslaganda shahar aholisi sonining ko‘payishi va shaharlarda shakllangan yuqori madaniyat namunalarining shahardan tashqariga “ko‘chirilishi”.

Shovqinli ifloslanish (akustik ifloslanish, ingl. Noise pollution, nem. Lärm) — tirik organizmlar va insonning hayot faoliyatini buzadigan, antropogen kelib chiqishga ega bo‘lgan g’ashga tegadigan shovqin.

Barqaror rivojlanish — bu shunday rivojlanishki, unda hozirgi avlodning ehtiyojlarini qondirish bo‘lg’usi avlodlarning o‘z ehtiyojlarini qondirishdagi hech qanday zararsiz amalga oshiriladi. Bu asosiy ta’rif 1987 yilda “Bizning umumiy kelajagimiz” nomli ma’ruzada paydo bo‘ldi.

Mustaqil ish uchun topshiriklar (Baholanmaydi):

1. Sreda.uz - nashr tajribasini o’rganing, turini tavsiflang, u qaysi auditoriyaga mo’ljallangan?
2. Gazeta.uz - ushbu nashrda ekologiya haqidagi materiallar qanday o’rin egallagan? Ushbu materiallarni qanday tavsiflar edingiz? Ular qaysi auditoriyaga mo’ljallangan?
3. Ikki nashrning taqqoslash jadvalini tuzing. Axborot taqdimotining har xil turlarining ijobiy va salbiy tomonlarini aytib bering.