Nogironligi bo‘lgan shaxslar huquqlari bo‘yicha tadqiqotchi Dilmurod Yusupov o‘zining ijtimoiy tarmoqdagi postlaridan birida nogironligi bo‘lgan shaxslar orasidagi ta’lim va kasbiy tayyorgarlik darajasi savollar tug‘dirayotganini yozdi.
"Hatto oliy ta’lim muassasasini 2 foizli kvota asosida tugatgan bo‘lsa-da, ko‘pchilik ochiq mehnat bozoriga chiqishga tayyor emas...", - deya ta’kidladi u.
Maktabgacha va maktab ta’limi vazirligining ma’lumotlariga ko‘ra, hozirgi kunda 951 ta inklyuziv maktabda 2201 nafar bola inklyuziv muhitda ta’lim olmoqda. Shu bilan birga, respublikada maktab yoshidagi nogironligi bo‘lgan bolalar soni 131 mingni tashkil etadi.
“O‘zbekiston oliygohlarida nogironligi bo‘lgan talabalar soni juda oz”: Jahon banki hisobotidan
Jahon bankining 2023 yilgi hisobotida ta’kidlanishicha, nogironligi bo‘lgan bolalarning uchdan bir qismi maktabga qatnaydiganlar ro‘yxatiga kiritilgan bo‘lsa-da, aslida uyda ta’lim oluvchilar sifatida qayd etilgan. Uchdan ikki qismi esa maxsus ta’lim muassasalarida tahsil olmoqda.
Maxsus maktablarning geografik joylashuvi ko‘plab bolalar uchun ularni yetarli darajada foydalanishga yaroqsiz qiladi, agar ular internat sharoitida yashashga rozi bo‘lmasalar. Bu haqda “Iymon” nodavlat notijorat tashkiloti qoshidagi ota-onalar klubining rahbari Nargiza Mahmudova ham gapirib bergan edi. Uning 17 yoshli qizi Daun sindromiga chalingan.
"Men turli idoralarga murojaat qilib chiqdim, bizga shahar tashqarisida joylashgan Samarqanddagi yagona kollejni tavsiya etishdi. Afsuski, u yerda qizlar uchun kasb tanlash imkoniyatlari cheklangan ekan".
Jahon banki hisobotiga ko‘ra, o‘qituvchilarning aksariyati inklyuziv va maxsus ta’lim bo‘yicha tayyorgarlikdan o‘tmagan, shuningdek, nogironligi bor bolalarni o‘qitish bo‘yicha amaliy tajribaga ega emas. Maktablar esa muntazam ravishda nogironligi bor shaxslar uchun qulay bo‘lmagan.
"O‘zbekiston oliy ta’lim muassasalarida nogironligi bo‘lgan talabalar juda oz, shuningdek, ko‘plab nogironligi bo‘lgan bolalar va o‘smirlar oliy o‘quv yurtiga kirishni o‘zlari uchun real imkoniyat deb bilishmaydi. Nogironligi bo‘lgan yoshlarning oliy ta’lim olish imkoniyatlari cheklangan, chunki ular ilgari o‘rta ta’limdan chetlatilgan yoki sifatsiz ta’lim olishgan," - deb ta’kidlashmoqda hisobot mualliflari.
"Inklyuziv ta’lim tizimi hali yaratilmagan"
"O‘zbekistonda alohida ta’lim ehtiyojlari va individual imkoniyatlarning xilma-xilligini hisobga olgan holda barcha o‘quvchilar uchun ta’lim muassasalarida teng ta’lim olish imkoniyatini ta’minlashga qaratilgan inklyuziv ta’lim tizimi hali yaratilmagan, ammo siyosiy iroda mavjud va uni yaratishga harakat qilinmoqda," - deyiladi Nogironlar assotsiatsiyasining muqobil hisobotida.
Inklyuziv ta’limni yaratishdagi muammolar quyidagi omillardan iborat:
Nogironligi bor bolalarni uyda o‘qitishning zamonaviy davlat standartlari mavjud emasligi sababli, uyda ta’lim berish sifatsiz bo‘lib, ta’lim sohasidagi hozirgi zamon talablariga javob bermaydi.
Ta’lim muassasalarida texnik yordamchi vositalar, shu jumladan nogironligi bo‘lgan o‘quvchilar uchun oqilona moslamalar mavjud emas. Tashkilotning qayd etishicha, oliy ta’lim muassasalariga o‘quv shartnomalarini to‘lashdan tushgan mablag‘larning 40% bo‘lgan qismini ta’lim muassasalarining qulayligini ta’minlash uchun sarflashga ruxsat berish kerak.
Universitetlarni baholash va ularning reytingini aniqlashda qo‘llaniladigan milliy ko‘rsatkichlar orasida inklyuzivlik indikatori mavjud emas, bu esa o‘z navbatida inklyuzivlik muammosini ikkinchi darajali muammoga aylantiradi. Tashkilot universitetlarni baholash va ularning reytingini aniqlash uchun ishlatiladigan milliy ko‘rsatkichlarga inklyuzivlik mezonini kiritishni tavsiya etmoqda.
Gumanitar yo‘nalishdagi oliy ta’lim muassasalarida nogironligi bo‘lgan shaxslar huquqlari bo‘yicha kurslar mavjud emas, garchi "Nogironligi bo‘lgan shaxslarning huquqlari to‘g‘risida"gi qonunning 30-moddasida "Huquqiy va gumanitar yo‘nalishdagi oliy ta’lim muassasalarida nogironligi bo‘lgan shaxslar huquqlari bo‘yicha kurslar o‘tkaziladi va o‘quv fanlari o‘rganiladi" deb ko‘rsatilgan. Nogironlar assotsiatsiyasi huquqiy va gumanitar yo‘nalishdagi oliy ta’lim muassasalariga nogironligi bo‘lgan shaxslar huquqlari bo‘yicha kurslar va o‘quv fanlarini kiritishni taklif qilmoqda.
O‘zbekistonda bunday inklyuziv maktablarni yaratish uchun namuna bo‘la oladigan birorta inklyuziv maktab yo‘q. Tashkilot 14 ta hududda (Toshkent, Qoraqalpog‘iston va viloyatlar) inklyuziv ta’limning barcha talablariga javob beradigan 21 tadan maktab qurishga chaqirmoqda, ular keyinchalik inklyuziv maktablarni yaratishda namuna bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
Biz Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligiga nogironligi bo‘lgan talabalar ta’lim bilan qamrab olinishi bo‘yicha ma’lumot taqdim etishni so‘rab murojaat yubordik. Javobni kutmoqdamiz.
Dana Oparina
"Hatto oliy ta’lim muassasasini 2 foizli kvota asosida tugatgan bo‘lsa-da, ko‘pchilik ochiq mehnat bozoriga chiqishga tayyor emas...", - deya ta’kidladi u.
Maktabgacha va maktab ta’limi vazirligining ma’lumotlariga ko‘ra, hozirgi kunda 951 ta inklyuziv maktabda 2201 nafar bola inklyuziv muhitda ta’lim olmoqda. Shu bilan birga, respublikada maktab yoshidagi nogironligi bo‘lgan bolalar soni 131 mingni tashkil etadi.
“O‘zbekiston oliygohlarida nogironligi bo‘lgan talabalar soni juda oz”: Jahon banki hisobotidan
Jahon bankining 2023 yilgi hisobotida ta’kidlanishicha, nogironligi bo‘lgan bolalarning uchdan bir qismi maktabga qatnaydiganlar ro‘yxatiga kiritilgan bo‘lsa-da, aslida uyda ta’lim oluvchilar sifatida qayd etilgan. Uchdan ikki qismi esa maxsus ta’lim muassasalarida tahsil olmoqda.
Maxsus maktablarning geografik joylashuvi ko‘plab bolalar uchun ularni yetarli darajada foydalanishga yaroqsiz qiladi, agar ular internat sharoitida yashashga rozi bo‘lmasalar. Bu haqda “Iymon” nodavlat notijorat tashkiloti qoshidagi ota-onalar klubining rahbari Nargiza Mahmudova ham gapirib bergan edi. Uning 17 yoshli qizi Daun sindromiga chalingan.
"Men turli idoralarga murojaat qilib chiqdim, bizga shahar tashqarisida joylashgan Samarqanddagi yagona kollejni tavsiya etishdi. Afsuski, u yerda qizlar uchun kasb tanlash imkoniyatlari cheklangan ekan".
Jahon banki hisobotiga ko‘ra, o‘qituvchilarning aksariyati inklyuziv va maxsus ta’lim bo‘yicha tayyorgarlikdan o‘tmagan, shuningdek, nogironligi bor bolalarni o‘qitish bo‘yicha amaliy tajribaga ega emas. Maktablar esa muntazam ravishda nogironligi bor shaxslar uchun qulay bo‘lmagan.
"O‘zbekiston oliy ta’lim muassasalarida nogironligi bo‘lgan talabalar juda oz, shuningdek, ko‘plab nogironligi bo‘lgan bolalar va o‘smirlar oliy o‘quv yurtiga kirishni o‘zlari uchun real imkoniyat deb bilishmaydi. Nogironligi bo‘lgan yoshlarning oliy ta’lim olish imkoniyatlari cheklangan, chunki ular ilgari o‘rta ta’limdan chetlatilgan yoki sifatsiz ta’lim olishgan," - deb ta’kidlashmoqda hisobot mualliflari.
"Inklyuziv ta’lim tizimi hali yaratilmagan"
"O‘zbekistonda alohida ta’lim ehtiyojlari va individual imkoniyatlarning xilma-xilligini hisobga olgan holda barcha o‘quvchilar uchun ta’lim muassasalarida teng ta’lim olish imkoniyatini ta’minlashga qaratilgan inklyuziv ta’lim tizimi hali yaratilmagan, ammo siyosiy iroda mavjud va uni yaratishga harakat qilinmoqda," - deyiladi Nogironlar assotsiatsiyasining muqobil hisobotida.
Inklyuziv ta’limni yaratishdagi muammolar quyidagi omillardan iborat:
- Ta’lim muassasalarida to‘siqsiz muhitning yo‘qligi: hozirgi kunda aksariyat maktablar eski me’morchilik va dizaynni meros qilib olganligi sababli nogironligi bo‘lgan shaxslar uchun foydalanish imkoniyati mavjud emas. Uyushma universal dizayn tamoyillari asosida ta’lim muassasalarining foydalanish imkoniyatiga oid milliy standartlarni ishlab chiqishni tavsiya etadi.
- “Inklyuziv ta’lim to‘g‘risida”gi qonun yo‘q. Uyushma Nogironlar huquqlari to‘g‘risidagi konvensiya va Barqaror rivojlanish maqsadlariga muvofiq bu qonunni ishlab chiqish va qabul qilishni tavsiya qiladi.
- O‘qituvchilar va o‘qituvchilarning aksariyati inklyuziv ta’lim sohasida tayyorgarlikka ega emas, shuningdek, nogironligi bo‘lgan bolalarni o‘qitish bo‘yicha amaliy tajribaga ega emas, chunki Nogironlar huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyaning 24-moddasiga muvofiq inklyuziv ta’lim sohasida o‘qitish metodologiyasi mavjud emas. Tashkilot nogironligi bo‘lgan shaxslarning nodavlat notijorat tashkilotlari bilan hamkorlikda inklyuziv ta’limni qo‘llab-quvvatlashni oshirish uchun ota-onalar, o‘qituvchilar va mutaxassislarga yo‘naltirilgan xabardorlikni oshirish va jamoatchilikni xabardor qilish bo‘yicha axborot kampaniyasi strategiyasini ishlab chiqishni taklif qilmoqda.
- Nogironligi bo‘lgan o‘qituvchilarga shaxsiy yordamchi xizmatlari ko‘rsatilmaydi (bu ko‘zi ojiz va aravachada harakatlanadigan o‘qituvchilarga ayniqsa zarur), bu ularning ta’lim olish va teng imkoniyatlarga ega bo‘lish huquqlarini buzadi. Uyushma ko‘zi ojiz va nogironlar aravachasida harakatlanuvchi o‘qituvchilarni shaxsiy yordamchilar bilan ta’minlash bo‘yicha choralar ko‘rishni tavsiya qiladi.
- Umumta’lim maktablarida inklyuziv ta’lim o‘rniga faqat nogironligi bo‘lgan bolalar o‘qiydigan "inklyuziv sinflar" tashkil etilmoqda, bu esa nogironlik belgisi bo‘yicha segregatsiya va diskriminatsiyaga olib keladi. Tashkilot inklyuziv ta’lim yaratish bo‘yicha kompleks strategiyani ishlab chiqishni, shu jumladan ta’lim muassasalarini texnik vositalar va oqilona moslashuv vositalari bilan jihozlashni nazarda tutishni taklif qilmoqda.
- Nogironlar huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyaning 9 va 24-moddalariga muvofiq davlat va mahalliy byudjetlarda inklyuziv ta’limni amalga oshirish va ta’lim muassasalarida to‘siqsiz muhitni yaratish uchun xarajat moddalari mavjud emas. Uyushma har yili davlat va mahalliy byudjetlarda ta’lim muassasalarida inklyuziv ta’lim va to‘siqsiz muhitni yaratish xarajatlari moddalarini belgilashni tavsiya qiladi.
- Inklyuziv ta’lim bo‘yicha ma’rifiy dasturlar mavjud emas, buning natijasida jamiyatda, ayniqsa nogironligi bo‘lmagan bolalarning ota-onalarida inklyuziv ta’limga nisbatan stereotiplar va noto‘g‘ri tushunchalar ustunlik qiladi. Nogironligi bo‘lgan shaxslarning jamoat tashkilotlari tomonidan o‘tkazilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, ko‘pchilik inklyuziv ta’limni turli bolalarni birgalikda o‘qitish sifatida tushunadi, lekin teng imkoniyatlar yaratish sifatida emas. Tashkilot inklyuziv ta’lim va undan foydalanish imkoniyatlari bilan bog‘liq masalalarni hal qilish uchun har bir oliy ta’lim muassasasida nogironligi bo‘lgan talabalar, o‘qituvchilar va nogironligi bo‘lgan shaxslar tashkilotlari vakillaridan iborat inklyuziv ta’lim kengashlarini tashkil etishni tavsiya etadi.
Nogironligi bor bolalarni uyda o‘qitishning zamonaviy davlat standartlari mavjud emasligi sababli, uyda ta’lim berish sifatsiz bo‘lib, ta’lim sohasidagi hozirgi zamon talablariga javob bermaydi.
Ta’lim muassasalarida texnik yordamchi vositalar, shu jumladan nogironligi bo‘lgan o‘quvchilar uchun oqilona moslamalar mavjud emas. Tashkilotning qayd etishicha, oliy ta’lim muassasalariga o‘quv shartnomalarini to‘lashdan tushgan mablag‘larning 40% bo‘lgan qismini ta’lim muassasalarining qulayligini ta’minlash uchun sarflashga ruxsat berish kerak.
Universitetlarni baholash va ularning reytingini aniqlashda qo‘llaniladigan milliy ko‘rsatkichlar orasida inklyuzivlik indikatori mavjud emas, bu esa o‘z navbatida inklyuzivlik muammosini ikkinchi darajali muammoga aylantiradi. Tashkilot universitetlarni baholash va ularning reytingini aniqlash uchun ishlatiladigan milliy ko‘rsatkichlarga inklyuzivlik mezonini kiritishni tavsiya etmoqda.
Gumanitar yo‘nalishdagi oliy ta’lim muassasalarida nogironligi bo‘lgan shaxslar huquqlari bo‘yicha kurslar mavjud emas, garchi "Nogironligi bo‘lgan shaxslarning huquqlari to‘g‘risida"gi qonunning 30-moddasida "Huquqiy va gumanitar yo‘nalishdagi oliy ta’lim muassasalarida nogironligi bo‘lgan shaxslar huquqlari bo‘yicha kurslar o‘tkaziladi va o‘quv fanlari o‘rganiladi" deb ko‘rsatilgan. Nogironlar assotsiatsiyasi huquqiy va gumanitar yo‘nalishdagi oliy ta’lim muassasalariga nogironligi bo‘lgan shaxslar huquqlari bo‘yicha kurslar va o‘quv fanlarini kiritishni taklif qilmoqda.
O‘zbekistonda bunday inklyuziv maktablarni yaratish uchun namuna bo‘la oladigan birorta inklyuziv maktab yo‘q. Tashkilot 14 ta hududda (Toshkent, Qoraqalpog‘iston va viloyatlar) inklyuziv ta’limning barcha talablariga javob beradigan 21 tadan maktab qurishga chaqirmoqda, ular keyinchalik inklyuziv maktablarni yaratishda namuna bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
Biz Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligiga nogironligi bo‘lgan talabalar ta’lim bilan qamrab olinishi bo‘yicha ma’lumot taqdim etishni so‘rab murojaat yubordik. Javobni kutmoqdamiz.
Dana Oparina