Oʻzbekiston elektr transport sohasida ajoyib oʻsishni namoyish etib, Markaziy Osiyoda elektromobillar va gibrid avtomobillarni joriy etish surʼatlari boʻyicha yetakchilardan biriga aylandi.
Oʻzbekiston elektr transport sohasida ajoyib oʻsishni namoyish etib, Markaziy Osiyoda elektromobillar va gibrid avtomobillarni joriy etish surʼatlari boʻyicha yetakchilardan biriga aylandi. Bu oʻsish davlat tomonidan ragʻbatlantirish choralari va aholi talabining ortishi bilan bogʻliq. Statistika agentligi maʼlumotlariga koʻra, 2024-yilda Oʻzbekistonga gibrid va elektromobillar importi benzinli avtomobillar importidan oshib ketdi – 33 564 ta gibrid va elektromobilga qarshi 32 928 ta benzinli avtomobil import qilindi, elektromobillarning umumiy soni esa 40 mingdan oshdi. Bu davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlash, iqtisodiy ragʻbatlar, infratuzilmani rivojlantirish kabi bir qator omillar bilan bogʻliq:
- O‘zbekistonda elektromobil va gibrid avtomobillar ishlab chiqaruvchilari 2030-yil 1-yanvargacha utilizatsiya yig‘imidan ozod qilingan. Shuningdek, mahalliy ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yishni qo‘llab-quvvatlash uchun boshqa imtiyozlar ham nazarda tutilgan.
- 2019-yil 1-yanvardan boshlab O‘zbekistonda faqat elektr dvigateli bilan jihozlangan avtomobillarni (TIF TN kodi 870380) olib kirishda bojxona boji nol stavkada qo‘llanilmoqda, 2024-yil iyulidan boshlab esa ularga nisbatan aksiz solig‘i ham bekor qilingan. Gibrid avtomobillar uchun ham 2030-yil 1-yanvargacha bojxona boji to‘liq bekor qilingan.
- Elektromobillarni ilk ro‘yxatdan o‘tkazishda ham davlat boji bo‘yicha imtiyozlar mavjud. 2025-yil 1-apreldan boshlab elektromobilni ro‘yxatdan o‘tkazish qiymati 1,5 baravar bazaviy hisoblash miqdorini (BHM) tashkil etadi, benzinli avtomobillar uchun esa bu ko‘rsatkich 6,84 BHM ni tashkil qiladi. Bu esa xarajatlarning sezilarli darajada kamayishiga olib kelmoqda.
- Tez va ultra-tez quvvatlash stansiyalarining paydo bo‘lishi elektromobillardan uzoq masofalarga ham samarali foydalanish imkonini bermoqda. 400 km masofa uchun to‘liq quvvat olish narxi (uy sharoitidagi quvvatlashda, yo‘qotishlar hisobga olingan holda, tarif: 1000 so‘m/kVt·soat) taxminan 83 000 so‘mni tashkil etadi. Jamoat tez quvvatlash shoxobchalarida (1 kVt·soat uchun 1950–2850 so‘m) esa bu narx o‘rtacha 240 000 so‘mga teng. Taqqoslash uchun, zamonaviy benzinli avtomobil (C/D klass) uchun aralash sikldagi yoqilg‘i sarfi 8–10 litrni tashkil qilib, A-92 markali benzinning o‘rtacha narxidan kelib chiqqanda 100 km masofaga taxminan 400 000 so‘m sarflanadi.
- Aksariyat elektromobillar Xitoydan import qilinadi — bu arzon narx va model tanlovi kengligi bilan izohlanadi. Shu bilan birga, BYD kompaniyasi O‘zbekistonda mahalliy ishlab chiqarishni boshlagani bu sohada taklifning kengayishiga xizmat qilmoqda.
Reklama kampaniyalari, davlat subsidiyalari va jamoatchilik fikri “ekomobillar”ni havo ifloslanishi va issiqxona gazlari chiqindilariga qarshi kurashda yagona yechim — “panatseya” sifatida ko‘rsatdi. Biroq “yashil” texnologiyalarning yaltiroq tashqi ko‘rinishi ortida ularning ishlab chiqarilishi, foydalanilishi va utilizatsiyasi bilan bog‘liq bo‘lgan ancha kam ko‘zga tashlanadigan, ammo jiddiy ekologik va ijtimoiy muammolar yashiringan.
Elektromobillarni ishlab chiqarish va ulardan foydalanish bir nechta asosiy bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
1. Har qanday elektromobilning yuragi — bu uning akkumulyator batareyasidir. Aynan shu batareya harakatlanish masofasini ta’minlaydi va transport vositasining asosiy texnik xususiyatlarini belgilaydi. Biroq ushbu yuqori texnologiyali qurilmalarni ishlab chiqarish ulkan ekologik xarajatlar bilan bog‘liq. Asosiy muammo — batareyalar ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan xomashyo: litiy, kobalt, nikel, marganes va bir qator noyob yer elementlarini qazib olishda. Ushbu materiallar ko‘pincha ekologik jihatdan nozik, ijtimoiy-iqtisodiy sharoiti og‘ir hududlarda olinadi. Masalan, dunyo bo‘yicha kobaltning katta qismi Demokratik Kongo Respublikasida qazib olinadi — bu yerda sanoat bolalar mehnatidan foydalanish va xavfsizlik me’yorlariga rioya qilinmasligi bilan tanilgan. Janubiy Amerikadagi sho‘r yerlar (solonchaklar)da litiy qazib olish esa suv resurslarining kamayishi, tuproq ifloslanishi va ekotizimlarning buzilishiga olib keladi. Tog‘-kon ishlari umuman olganda o‘rmonlarning kesilishi, zaharli chiqindilar hosil bo‘lishi va issiqxona gazlari chiqindilari bilan bog‘liq. Batareyalarning o‘zi murakkab va ko‘p energiya talab qiluvchi texnologik jarayon asosida ishlab chiqariladi. Batareya ishlab chiqaruvchi zavodlar juda ko‘p miqdorda elektr energiyasini iste’mol qiladi, bu energiya esa, ayniqsa jahonning eng yirik ishlab chiqaruvchisi hisoblangan Xitoyda, asosan ko‘mir elektr stansiyalarida ishlab chiqariladi. Bu esa shuni anglatadiki, "ekologik toza" avtomobil ishlab chiqarishning o‘zidayoq atmosferaga ko‘p miqdorda karbonat angidrid (CO₂) chiqariladi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish jarayonida turli kimyoviy moddalar ishlatiladi, ular bilan noto‘g‘ri muomala qilingan taqdirda atrof-muhitga jiddiy zarar yetkazishi mumkin.
2. Elektromobilning o‘zi ishlab chiqarilishi ham alohida ekologik iz qoldiradi. Garchi uning ekspluatatsiyasi davomida havoga zararli moddalar chiqarilmasa-da, uni ishlab chiqarish jarayoni ham energiya va resurslarni talab qiladi — bular orasida po‘lat, alyuminiy, plastik va boshqa materiallar mavjud. Elektromobillar odatda og‘irroq akkumulyatorlarga ega bo‘lgani sababli, ular benzinli analoglariga nisbatan ko‘proq vaznli bo‘ladi. Bu esa ularni ishlab chiqarishda zarur bo‘lgan resurslar hajmini oshiradi. Shu tariqa, elektromobilning "uglerod izi" u hali yo‘lga chiqquniga qadar, ya’ni ishlab chiqarish bosqichidayoq shakllana boshlaydi.
3. Elektromobillar foydasini asoslovchi asosiy dalillardan biri — ularning ekspluatatsiya vaqtida chiqindilar ajratmasligidir. Biroq bu “tozalik” bevosita ular zaryadlanadigan elektr energiyasining qanday yo‘l bilan ishlab chiqarilishiga bog‘liq. Agar elektromobil asosan yoqilg‘i (ko‘mir, tabiiy gaz) yoqilishi asosida ishlab chiqarilgan tarmoq elektridan quvvat olsa, unda issiqxona gazlari chiqindilarining kamayishiga qo‘shgan hissasi unchalik ahamiyatli bo‘lmasligi mumkin. 2022–2024 yillar davomida qayta tiklanuvchi energiya manbalari (QTEM) ulushi 4% ga oshib, umumiy energiya ishlab chiqarish hajmida 16% ni tashkil etdi. Shu bilan birga, umumiy elektr energiyasiga bo‘lgan talab shu davrda 6,7 milliard kVt·soatga yoki qariyb 9% ga oshdi. Shu sababli, elektromobillarni haqiqiy ekologik transport vositasiga aylantirish faqat energetika tizimining ham o‘zgartirilishi bilan mumkin — ya’ni qayta tiklanuvchi manbalar ulushini keskin oshirish talab etiladi. Faqat ana shunday sharoitda elektromobillar o‘z potentsialini to‘liq namoyon eta oladi — issiqxona gazlari chiqindilarini kamaytirish va shaharlardagi havoning sifatini yaxshilash orqali.
4. Hayotiy sikl va utilizatsiya – sekin harakatlanuvchi bomba. Elektromobillarning akkumulyator batareyalari muayyan xizmat muddatiga ega. Vaqt o‘tishi bilan ularning sig‘imi kamayadi va muhim savol tug‘iladi: xizmat muddati tugagan batareyalar bilan nima qilish kerak? Litiy-ion batareyalarni qayta ishlash — texnologik jihatdan murakkab va juda qimmat jarayon. Mavjud texnologiyalar hali barcha qimmatbaho materiallarni samarali ajratib olish imkonini bermaydi. Natijada, xizmat muddatini o‘tagan batareyalarning katta qismi poligonlarga tushadi, bu esa ularning tarkibidagi toksik moddalarga ko‘ra atrof-muhit uchun xavf tug‘diradi. Jahon miqyosida litiy-ion batareyalarning atigi 5% ga yaqini qayta ishlanadi va bu sohada yetakchilikni Xitoy (Xitoy Xalq Respublikasi) qilmoqda. Batareyalardan tashqari, elektromobillarning boshqa qismlarini — ayniqsa elektronika komponentlarini — utilizatsiya qilish masalasi ham dolzarb. Ular tarkibida qimmatbaho va bir vaqtning o‘zida potentsial xavfli moddalar mavjud. Shuningdek, zaryadlash infratuzilmasini qurish va undan foydalanish ham resurs va energiyani talab qiladi. Zaryadlash stansiyalarini ishlab chiqarish, elektr kabel liniyalarini yotqizish va elektr tarmoqlarini modernizatsiya qilish — bularning barchasi muayyan ekologik iz qoldiradi. Shu sababli, elektromobillarni mutlaqo “toza” yechim deb hisoblash xato bo‘ladi. Ularning ekologik izi yo‘lga chiqishidan ancha oldin — ishlab chiqarish bosqichida boshlanadi va xizmat muddati tugagandan so‘ng ham davom etadi. Shu holatni to‘liq anglash barqaror transport siyosatini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega.
Yashil avtomobillar barqaror kelajakka chinakam hissa qo‘shishi uchun kompleks yondashuv zarur, jumladan:
- Akkumulyator batareyalarni qayta ishlash bo‘yicha samarali va iqtisodiy jihatdan foydali texnologiyalarni rivojlantirish va joriy etish.
- Elektromobillarni ishlab chiqarish va zaryadlash uchun qayta tiklanuvchi energiya manbalariga asoslangan "yashil" energetikaga o‘tish.
- Akkumulyatorlar va avtomobillar ishlab chiqarish uchun yanada ekologik toza materiallarni tadqiq qilish va ishlab chiqish.
- Elektromobillarning butun hayotiy sikli davomida resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish.
- Shaxsiy avtotransportga bog‘liqlikni kamaytirish uchun jamoat transporti va muqobil mobil vositalarini rivojlantirish.
“Ekomobillar” – barqaror transportga o‘tish yo‘lida muhim qadamdir, biroq ular mo‘jizaviy yechim emas. Faqat ularning ekologik ta’sirini halol va har tomonlama tahlil qilish, hamda salbiy oqibatlarni kamaytirishga qaratilgan faol harakatlar orqali ularning to‘liq salohiyatidan foydalanish va chinakam “yashil” kelajakka yaqinlashish mumkin bo‘ladi.